Хамар Лодон- төгсгөл

Хамтын ялалтаа олохоос өмнө Хамар Лодондоо буучих нь энэ үү?

Нэгдэл дээр “Силиньбү”[1]-г буудах андгайлалтын их хурал болов. Ядуу малчны төлөөлөгч гэж Хамар Лодон бяцхан жанжны моторын ард сундлан ирээд тэргүүлэгчийн тайзанд залагдан гарсан нь дамжиггүй. Хамар Лодон энэ яваа насандаа ийм өвтэгш цуглаанд анх оролцож, мянган хүний өмнө тонгойн сууж байгаа тул зүрх нь эрхгүй савлаж, зайнгуу зайдалсан юм шиг овгонож байлаа.

Дайсан гээд элдэв эсийн малгай пайзтай нэгдлийн шүүжи[2], Намжил залан, Сүмийн гэгээн, Хялар Дамбий... гээд бөөн чөтгөр шулмыг олны олны эсрэг толгой бөхийлгөн зогсоожээ. Намжил залангийн адуунд явж байсан нэгдлийн дарга, Сүмийн гэгээний хөлсгүй албанд баригдаж байсан Хялар Дамбий нар өөрийн дайсан этгээдтэйгээ зэрэгцэн тонгойсон нь даанч эвгүй юм уу гэж Лодон бодов.

Бяцхан жанжны хийсэн илтгэл нь Хамар Лодонг нэг мөсөн хиртхийлгэв. Хүүе дээ хө. Гүрэн төр чинь төвшингүй болсон юм байна шүү! Сүрхий бүдүүн[3] хэрэг гарч гэнэ. Нэгдлийн шүүжи бас саваагүй дунд нь дэлдэгнэж Намжил заланг өргөн босгоод далдуур нэг нууц яам байгуулахаар хүчилж гэнэ. Хошуу яам гарахад[4] хүрвэл бүхэл шүүсний ам ширээ хийх нь лав. Ам ширээ хийхэд хүрвэл Хамар Лодонг модны албанд барьж аваачих нь гарцаагүй. Тэр нь ч гайгүй л байна. Агдвал хэдэн жин махаа гээнэ л биз. Хамгаас хэцүү нь харин яамны агаруу хавтсаар авдар хийсэн учир. Зүсч зүйгээд сүйтгэсэн мөртөө нүүрийн хавтсыг нь хумс мэт нимгэртэл нь хуссаныг амбан ноёнтон ажин авбал хөнгөндөө насны боол болгож, хэлтэсхийвэл чавганцын хар хүний орыг даруулахад[5] ойрхон шүү...Ай энэ нэгдлийн шүүжигийн хор ярвигтай гэж...Цус чамайг цохиж унагаахад бүр таарна. Цохиод алавч саналгүй. Хамар Лодон манчуурган хамраа угт нь тултал улайлгаж суурьгүй оволзож байтал Мэнгэтийн хүү:
- Одоо ядуу малчны жинхэнэ төлөөлөгч нөхөр Лодон чухал яриа тавина гэж зарлаад уурганы булцуу гэмээр сонин эд өмнө нь авчирч тавив.
Ярайтал суусан мянган амьтны аянга мэт нижигнэсэн алга ташилт Хамар Лодоны зүрхийг пүл пүл түншүүлж, сандарч тэвдэхийн туйлд хүргэжээ. Хэдэн үг ярихгүй бол Мэнгэтийн хүүд осолдож, бяцхан жанжинд гологдож мэднэ шүү. Ярьчихъя гэхэд ийм олон хүний өмнө байтугай үүр аравны цуглаан дээр ч хэдхэн үгэнд хэлээ булзааж, хамаг амьтны хар инээд болж явсан даг. Хөгшин бух жороо сурах[6] л хэрэгтэй болж дээ. Юу ч гэсэн “Хамгийн дээд заавраа” уншиж байгаад болъё гэж бодоод Хамар Лодон дарагдсан ишгийн муухай хоолойгоор:
- Хамгийн...дээд заавар: Хэн чинь дайсан бэ...Хэн миний хань вэ...Энэ бол...хувьсгалын түрүү худ мөн...гэв.
Цааш тээглээд хоолойгоо засч байтал Мэнгэтийн хүүгийн царай нь нэг л хачин болж аваад төмөр булцуугаа суга татан авчхав. За болжээ, тэртээ тэргүй хэдэн үг эвлүүлж хэлээд тамаас хурдхан мултаръя. Бяцхан жанжин нэг зэрэг хөл болж, чих чихээ зуулцсанаа[7] Мэнгэтийн хүү гэнэт:
- Хамар Лодон тайзнаас буу гэж хашгирав.
- Өө, доор буугаад яривал олон хүн тод сонсоход амар гэж байна уу? За за... гэж Хамар Лодон тавцангаас буухын дагуу “Нэгдлийн шүүжи үнэхээр олиггүй...” гэж аман дотроо төвтнөж явна.
- Тэнд зогс гэж Мэнгэтийн хүү чөтгөр шулмын зүг заасанд,
“Юу билээ хө?” гэж Хамар Лодон зог туссанаа ханзархай гутлын хоншоороо харж орондоо бэрвийн зогсов. Тайзан дээрээс гэнэт,
- Одоогоор ажиллагаатай хувьсгалыг эсэргүүцэгч Хамар Лодонг цохин унагаая!” гэж чих дүлийртэл хашгирсанд Хамар Лодон цочоон дээрээ нүд нь орой дээрээ гарав.
“Лам гончигсүм!” Хоромхон зуур ижил дасал харцнууд нь ирийж үзүүрлэсэн хилэнт харц болон хувирч, хэдэн мянган зангидсан нударга бүр л түүний өөд зангалцана. Хамар Лодон чичирч дагжсаар чавганцынхаа ард очиж тонгойв.

Түмэн нүдтэй тэнгэр, төрөлхийн мэргэн жанжин аа! Хамар Лодон чинь хаана та нарын үгээр явсангүй вэ? Хувьсгалыг ингэж хийдэг гэж би та нараас сурч мэдээд гагц сэтгэл барьж, төө салалгүй мөрдсөөр ирсэн...Алтан луугаа хусч хаялаа, амраг чавганцаа голоод хаялаа, дөрвөн хуучин суртлаа булж тавилаа, таван улааныг бүрдүүлж тавилаа. Хамар Лодонд өөр цааш хэдийхэн чадал байх вэ?! Та нарыг эсэргүүцэх байтугай дагаад бас завдахгүй байна шүү! Хамт байлдаж, хамтын ялалтаа олохоос өмнө Хамар Лодондоо буучих нь энэ үү?! Буух мөртөө дайсантай цуг харлуулчихна гэж үү! Хамар Лодоны гомдлын нулимс нь хорих завдалгүй энгэрийг нь дэвтээнэ.

Хамар Лодон ингэж гомдолтойхон тонгойгоод нэг мэдсэн чинь арван жил болжээ. Энэ хооронд юу болж яаж явснаа тэр өөрөө ч хэлж мэдэхгүй. Сүг сүнс нь тамын ёроолд хэвтээд хоосон махбод төдий овойж байсан тул амь гол байгаад дуугарч болохгүй, хатуу хүнд хөдөлмөрийг биелүүлээд ашиг шим хүртэж болохгүй гэдгийг л цээжилж явсан. Амьдралын замд түүнд хумхийн төдий л гэгээ олгосон хүн нь гэвэл залуугаа өнгөрөөж, жач[8] нь цайж эхэлсэн чавганц Жагриймаа нь л ажээ.

“Хэн хэнээ хэлэлгүй, хээр морио гуядалгүй. Чиний миний заяа нэг л. Гомдоод ч яах юм, хорсоод ч яах юм” гээд хөгшин чавганц түүнтэй бэрх ойртож, ооч ус оловч хувааж уугаад зүсэм бяслаг оловч талалж идсээр өдий болжээ. Энэхүү ертөнцийн хар шуурганд нэгдлийн шүүжи, Хялар Дамбий... ар араасаа эрлэгт очиход Хамар Лодон харин зэрлэг өвс шиг амь бөхтэйдөө л золоор үлджээ. Хөрөх шахсан зүрхэнд нь бүлээн цус олголоо гэвэл тэр нь чавганц Жагриймаагийн сулхан шивнээ ба өрөвдлийн харц л. (Төгсөв)

[1] Нэгдлийн удирдлагыг гэсэн утгатай аж. Ханзаар нь бичвэл 司令部。
[2] Нэгдлийн даргыг ингэж хэлдэг аж. Шүүжи гэдэг нь 書記 гэсэн хятад үг юм байна.
[3] Том гэсэн утгатай. Манай Сүхбаатар аймагт том хүнийг бүдүүн хүн ч гэж хэлдэг.
[4] Байгуулахад
[5] Араас ороход ойрхон гэсэн утгатай. Жагриймаагийн анхны хар хүн нь Намжил залангийн адуунаас ногт гүйлгэж, гянданд нас эцэслэснийг хэлж байна.
[6] Уг нь азарга гэдэг. Гэхдээ бух гэвэл илүү хошин аяс орж байна.
[7] Чих чихэндээ шивнэлдээд
[8] Чамархайн дээд хэсгийг ингэж хэлдэг ажээ.

Хамар Лодон - 8

Хамар хаашаа л Хамар, шар хоргой элгэвч, хүрэн даалимбан тэлийгээрээ ийм сайхан юм солиод нүд ирмэх зуур сахиулсны эгнээнд тавиад орчхов. Лодон урьдын Лодон биш болжээ хө. Одоо чинь жанжин мөртлөө галын ах нь аа! Хамар Лодон гэнэт авдрын ёроолоо уудлан феодал байгаа эсэхийг байцааж эхлэв. Сэмгэр хадаг, шаазан хөөрөг, гуулин цөгц...дөрвөн хуучин суртал гэсэн юм даа, миний энэ чинь гуравхан л байна. Өөр юугаа шилж гаргадаг билээ? Хамар Лодон байдаг хөрөнгө дээрээ нэг зэрэг нүд бэлчээснээ тууз хатгамалтай торгон тэрлэгээ шүүрэн авав. Тэр жил Бадам бэргэний балбархай тогоог бүхэл өдөр засч байгаад хэрэг болгож оёулсан юмдаг. Жагриймаатай гэрлэх үедээ өмсөх гэж цоо шинээр нь хадгалсаар өдий болжээ. Хаявал даанч хайран. Болжээ цааш! Шинэ боловч хуучнаар бодчихъё. Жанжин болсон хүн өдийхнийг алдахад гэмших ёс юу байна?...Хамар Лодон “Дөрвөн хуучин суртал”-ыг чадан ядан бүрдүүлж, үнсэн овоон дээр булж хаяад ялгуусан царайд нь баясгалан туяарав.
Жанжин болсон хүнд өөр юу хэрэгтэй билээ гэж Хамар Лодон сүмийн хүрээнд, гэрийнх нь үүдэнд болж байсан аливаа явдлыг эргэцүүлэв. Өө тийм, малгай ба энгэр дээрээ хөрөг[1] зүүсэн байх хэрэгтэй. Гартаа жижиг улаан дэвтэр[2] атгасан байх хэрэгтэй. Ам нээх болгон “Хамгийн дээд заавар” гэж унших хэрэгтэй. Гэтэл “Хамгийн дээд заавар” нь юу болохыг Хамар Лодон яг мэдэхгүй тул “Ум ма ни бад ми хум” гэж уншиж болдог болов уу гэж боджээ.
Маргааш нь Хамар Лодон хар бор ажлаа хаяад энд тэнд гүйж, хамгийн дээд заавар гэж боловсорч эхлэв. Чингээд айлын хоол хошин дээр таарвал, хуучин бэлнээн идэж болохгүй шинэ гурил байх хэрэгтэй гэх болжээ. Хамгийн амжилттай сурч хэрэглэсэн нэг удаа гэвэл, хөдөөгийн хэдэн залуус “Байлдах анги” байгуулахад хорхойлж, хавь төсөртөө ганцаар богтсон тэмдэгтэйгээр нь Хамар Лодонг эрэн зөвлөлджээ. Хамар Лодон ч галын ахын сээрдүү зангаар:
- Тэр ч бололгүй дээ, гагц Намжил залан юу гэж байна вэ?” гэж асуужээ. Хэдэн залуус үгнийх нь утгыг олж ядан бие биенээ ширтэлцсэнээ нэг нь:
- Намжил залан юу ч гэсэнгүй. Байлдах анги байгуулбал би бас оръё гэж Залангийн шар хүү л бэрх гуйж байсан гэж ам алдав.
- Бүр тийм болох юм аа. Дайсны хорхойлсон бүхнийг бид эсэргүүцнэ. Байлдах анги гаргаж болохгүй гэж Хамар Лодон ганц үгээр хамаг залуусын түүшийг зууруулжээ[3]. Тиймээс хөдөөгийн хүмүүс Хамар Лодон гэвэл нээрээн хүндэлж биширдгээс гадна бас жаахан айж дагждаг болжээ. Ингэх тутам Хамар Лодон хэнийг ч нүдэндээ хавчихгүй[4] болжээ. Зөвхөн Мэнгэтийн хүүтэй бол тэнхлэг болон нийлнэ. Бяцхан жанжин гэдэг чинь ёстой Шагимунигийн өвгөөс ч илүү сайн зантай улс байна даа. Ханилбал ийм л улстай ханилж, мөрдвөл энэ л замыг мөрдөе! Буруугаа мэдэрсэн байтал мууг нь дурсаад байдаг Хялар Дамбий, цагаан хүний толгой дээр хар тогоо хөмөрдөг хоол хамаарагч, яльгүй юманд өс зангиддаг залуу чавганц...Жанжны минь дэргэд эд чинь ёстой л худгийн мэлхий. Улаан нар, улаан зүрх, улаан дэвтэр, улаан хөрөг, улаан богтсон “туг”, улаан од...Аяа, би чинь ийм хурдан улаан зургаан төрөлтэй болчихлоо. Хэд хоновол арав хорин улаантай болж мэднэ дээ. Ер нь Мэнгэтийн хүү биеэ хэзээд улаан таван төрөл гэж гайхуулсан биш үү. Хамар Лодон одоо түүнийг тэлийдээ ч хавчуулахгүй болсоон[5]. Хуучнаар жишвэл, Хамар би амбан суусан байхад Мэнгэтийн хүү занги л биз. (Үргэлжлэл бий)

[1] Мао Зэдуны хөрөг болов уу.
[2] Мао Зэдуны хэлсэн үгийн түүвэр болов уу.
[3] Ам таглахыг хэлж байна. Эрүү түүшийг нь зууруулж, хэлэх үггүй болгов гэсэн үг бололтой.
[4] Тоож харахаа больжээ
[5] Мэнгэтийн хүүгээс нэг улаан илүү болсондоо бардаж байгаа ажээ.

Хамар Лодон - 7

Хамар би амбан суусан байхад Мэнгэтийн хүү дөнгөж занги л биз

Зүүрэй авдар нь үүдний гадна хаягдаж, цул ногоон хувцасласан Мэнгэтийн хүү жижиг улаан дэвтэр дэлгээд, “Хамгийн дээд заавар:...Цохихгүй бол унахгүй“ гэж олонд ухуулга тавина. Зүүн айлын дархны том алхыг аль завд нь авчирсныг бүү мэд, нэг мариа махтай бяцхан жанжин дээр гэгч далайж зогсоод хажуудхаа яриад дуусмагц авдар дээр няц буулгахад бэлхэн байна. Хамар Лодон эхэр татаж аваад Мэнгэтийн хүүгийн зүг тэмүүлэхдээ авдар дотроос гоожиж гээгдсэн ягаан дурдан алчуур олны хөлд дэвсэгдэн байгааг үзээд сэмхэн шүүрч аваад далайлав[1].
- Найр бодож өршөөл үзүүлчих дүү минь!
- Горьгүй горьгүй, дөрвөн хуучин суртлыг эвдэх нь манай улаан хамгаалах цэргийн дархан үйлс! Надтай байтугай өвөөтэй минь найртай явсан ч ялдар хаяхгүй[2]. Юу болсон ч феодалын ёсыг ухуулсан зургийг үлдээж болохгүй!
- Лодон ах нь алтан луугаа... Үгүй, хар феодалаа арилгаад хаячихвал авдрыг маань балбахгүй байж болно уу? гэж Хамар Лодон сэхээтэй сэхээгүй асуусанд:
- Арилгаад хаяна гэнэ ээ? Тэгвэл бас ямар хор тарааснаа олны нүүр дээр мэдэрдэг юм бол яахав, улаан таван төрөлд[3] багтсанд чинь л найр харж, нэг удаа уучилчихъя гээд сүвээ тулан сүр мандуулж байсан Мэнгэтийн хүү жаахан аядаж зөөлрөв.

Байдаг багажаа бригад дээр тавьсан тул Хамар Лодон гар мухардаж сандарна. Авдрын хөндийгөөр эмтэрч мохсон ойлийн толгой байгааг санаж мурий модонд дөхөмхөн ишлэв.

Түс, муу ойлийн тосолт Хамар Лодонгийн зүрхийг онов. Магнай дүүрэн дааварлах хөлс нь мэлмий дүүрэн туналзах нулимстай нь нийлээд манчуурган хамрынх нь угаар жим болон зурайсаар завжинд нь хүрч шорвог амт амтагдана. Мандаган ч[4] чавганцтай гэрлэсэнгүй, гэрлэсэн бол бас нэг феодалаа арилгуулах болно.

Мэнгэтийн хүү чухам юу бодсоныг бүү мэд, Хамар Лодонд богцон тэмдгээ бэлэглэж зүүлгээд: “Лодонд мэндчилэл хүргэе! Лодонтой хамт байлдаж, Лодонтой хамт ялалт олно! гэж хашгирсаар омогтойхон аяарлан оджээ. Хамар Лодон суга нь хэгзэрч, мөр нь тасарсан сэмгэр хантаазныхаа ханцуйд улалзах амин сахиатай улаан “туг”-ийг санан санан шинжсээр догдлон хөгжсөн гэж жигтэй. Эс л солиоров. (Үргэлжилнэ)

[1] Нуув
[2] Нүүр өгөхгүй
[3] Таван төрөлдөө улаан ядуу явсан
[4] Золоор гэсэн үг бололтой

Хамар Лодон - 6

Өвчүү бие цул ногоон хувцастай, богцондоо улаан туг зүүсэн намхан биетэй хар хүү сүмийн индэр дээр намбатай илэрч, ханцуйгаа тохойдоо тултал шуугаад нударгаа хурайлан нэг юм хашгирч гарна. Олон хүн бархилдан балбачиж хэмхлэх дуу үргэлжилсэн тул ямар ном тавьж байгааг Хамар Лодон чих байгаад олж сонсохгүй нь хайрлалтай. Гарцаагүй бяцхан жанжин! Урт сормуустай хар нүд, тэвхгэр хамар, дэлдэн чихээр нь Хамар Лодон ингэж танив. Шинэ цагийн жанжин гэж мөн ч хэцүү, галавыг эзэлсэн Шагимунд ч халдаад байдаг нь лав л хурмастаас бууж ирсэн юм байлгүй. Богцондоо зүүсэн улаан туг нь лав номын үсэгтэй амин сахиа байгаа даа. Гэрэл ойсон тольтой шилээр хэвтээ барсын хөмсгөө дарж, энгэр дээр нь дүлэлзэж харагдах нь гууд суулгасан бурхан болов уу? Хамар Лодон эрхгүй айдас хүрээд дутаахыг бодсон боловч Хамар би Шагимуны хүү биш ядахад холын садан нь ч биш тул гайгүй биз ээ гэж бодов.

Гэнэт бяцхан жанжин улаан дэвтрээ дээр горойлдуулан[1],
- Чөтгөр шулмыг чирч гаргая! Цохиж унагаая! Шүүрдэн арилгая! гэж нэгэн зэрэг хашгирсанд олон даган орилно.
Чих дүлийрэм хашхиралдаад дунд сүмийн лам нарыг индэр дээр гарган зэрэгцүүлэн тонгойлгов. Цагаан цаасан гoмша[2]толгой дээрээ суваргалуулсан нь Жаахан сүмийн гэгээн байна. Номын самбар хүзүүнээсээ дүүжилсэн нь Да лам шив дээ. Түүнээс дараах нь цамын хохимой баг зүүсэн тул Хамар Лодон хэн хэнийг нь эс танив.
Олон чөтгөрийн дунд залуу чавганц тонгойж байх нь гэнэт үзэгдэв. Хөөрхий Жагриймаа нь хүзүүнээсээ хянгар дангар хонх дамар дүүжлээд, дагжин чичирч байх нь бэрх. Хамар Лодоны манчуурган хамар нь бохирч эхэлснээ дорхноо цэнтийчхэв. Болж, юун сайн юм! Чамд бас ийм цаг байдаг юм уу? Хамар Лодоны л мууг үзнэ үү чи! Маргаашнаас би бас чамайг “Ширэн нүүрээр миний хатавчийг алхав уу? Шийрээ татсан чинь дээргүй юү?!” гэж хараана даа. Жагриймаад тал тул мантуу, ядвал тахилын балин ч яахав хоёрыг атгуулаад гурвалжин цагаан туг зааманд нь хавчуулсан бол доо! гэж Хамар Лодон бэрх тавлана.

Бяцхан жанжин гэгээн ламхайг хүзүүг нь сунатал дарна. Эд чинь яана гэвэл тэгж, тэнгэрт гарахаас ч буцахгүй улс даа!...Эд чухам яаж шүүрддэгсэн бол? Баргийн шүүр эднийг хөдөлгөж чадахгүй дээ, нэн ч ёлхгор гэдэстэй гэгээн, бөх явсан Да ламыг! Чухам гар буугаар буудаж унагадаг болов уу? Харин сүмийн ариун индэр дээр Шагимуны гэгээн нүдэн доор бүү л цус нөжийг нь бялдаасай. Нүгэл хурааж үйлийн үрээ тарихгүйн төлөө залуу чавганцыг цохин унагах үес нүдээ аньж наминчилъя гэж тэр бодов.

Өнөө намхан биетэй бяцхан жанжин өндөр тарган гэгээний өөд цоройн, шар орхимжийг нь хуу татаад “Чөтгөрийн арьс” гэж амандаа зүхсээр дүрэлзэх галд шидэж оруулав. Хүрэн шар өнгө нь чөтгөрийн ивээлт өнгө юм байна шүү гэж бодсоор Хамар Лодон Да ламын ичгүүр гутамшгийг шохоорхохоор урагш нүртэл хөлд нь нэг хав хатуу юм торов. Нүд хаявал луун хээтэй мөнгөн цогц ажээ. Хамар Лодон өөрийн эрхгүй өлмийгөөрөө хамж ойртуулаад сэмхэн шүүрч өвөрлөх санаатай бөхийснөө хөлс хир болсон сэмэрхий хантаазныхаа дээгүүр шар хоргой элгэвч давхарлан өмсч яваагаа гэнэт олж үзэв. Ээ балар аа! Жагриймаагийн оёж дурсгасан энэ элгэвчийг тэр ерөөс ил бултайлгасангүйсан. Өнөөдөр жанжин үзэх гэж хийрхэж байсаар тэрлэгээ өмсч ирэхээ таг мартжээ. Хамар Лодоны дотор пал хийж, эд чинь гэгээнийг хүртэл ногооны бярууны бэнтэй үзэхгүй хааш нь зална гэвэл тийш нь гуядаж байх юм чинь Хамар Лодонг нэн юу байх вэ. Шар элгэвчтэй нь галд шидсэн ч бүр чадах гарууд аа. Үгүй ер нь бяцхан жанжны нүдэнд өртөөгүй заванд гээд тэр ар дахь хүмүүсээ бөгсөөрөө нүдчин байж олны хүрээнээс чүү чамай шувталж гараад год зугтав.

Хэдэн давааг мэдээтэй мэдээгүй давж, нуурын усыг гуталтайгаа туучиж гүйсээр хотоо ойртсоноо мэдэв. Гэр үрүүгээ саравчилснаа зог тусч мэлрэв. Майжиг бор гэрийнх нь үүдэнд хүн амьтан овооролдон хөл болж байна. Бодвол хувьсгал хийж байгаа бололтой. Хамар Лодоны толгойн үс нь нэг нэгээрээ босоод шар элгэвчээ тайлж хумьж хумиад дэрсний соль доор эвтэйхэн шургуулж тавив. Урагш хоёр алхснаа ер нь жаахан ханамжгүй санагдаад байхаар нь хар торгон тоорцогноосоо ханзархай майжиг гуталдаа ортол дахиж нэг нэгжилт хийв. Чингээд хүрэн даалимбан тэлийгээ түгдрэлгүй тайлж аваад өвсний өтгөнд гулдайтал шиджээ. Одоо юу ч гэсэн гайгүй байх гэж Хамар Лодон уртхан амьсгаа аваад уужим захтай давхар өмдөө татсаар гэрийн зүг гэгэлзэн алхав. (Үргэлжилнэ)

[1] эргэлдүүлэн
[2] Нэг зүйлийн ламын малгайг хэлдэг ажээ.

Хамар Лодон - 5

Эд чинь яана гэвэл тэгж, тэнгэрт гарахаас буцдаггүй улс даа!

Зуны сүүлч намрын эхний нэг өдөр бяцхан жанжин[1] нарыг тээсэн ногоон машин Жаахан сүмд хувьсгал хийхээр хувьсгал хийхээр ирсэн онц сонин чимээ дуулдав. Урьд Хамар Лодон хагас шөнийн нойроо бүрэлгэж байгаад хуурчийн амаар “жанжин мордуулж”[2] байсан билээ.

Гэрэл туссан гэгээн магнай
Хэвтээ барсын хар хөмсөг
Намрын усан мойл нүд
Начин шонхрын суурь сормуус
Мяндсан хуяг
Мөнгөн дуулга
Сувдан хуяг...одоогийн жанжин мөн л ийм байгаа даа. Ядахдаа,
Өргөн чих мөрөө дарж
Өндөр мөч өвдгөөс илүүдсэн[3]
Заан заанаар биетэй л байх ёстой.
Хүнд төмөр дам илдийг
Хүдэр гартаа бариад
Хүлгийн зүгтээ хүрч
Хөмөлдрөг жолоо сугсраад
Төмөр зуузай янгинуулж
Дөрөөн дээрээ дав хийж...Одоогийн жанжин төмөр илдгүй ч ган буутай байлгүй. Машин дээрээ дав хийж мөн ч жавхаатай байлгүй. Бас тэгээд бяцхан гэнэ шүү. Богд Чингис[4] долоон настай дайнд мордож, Гунан Улаан Баатар мангасыг дарахад гуравхан настай байсан даг. Жанжныг бяцхан гэж бүү хиричилье[5]. Нэн ч ногоон машинтай жанжныг.

Хамар Лодон бодох тусам завыг алдаж болохгүй гэж биеэ эрчилнэ. Одоо нүдээ нээхгүй хэзээ нүдээ нээх вэ. Хамар Лодон гар дахь ажаа[6] хаяад хамаг тэнхээгээрээ Жаахан сүм өөд гүйхдээ тэрлэгээ өмсөхөө ч мартжээ. Лодон Жаахан сүмд ойрттол ганжирын оронд хатгасан шар үсэгтэй улаан туг түүнийг уриалан далласанд хар хурдаараа пуужин шиг тавиад хүрэв. Тоос тортог, утаа манан сүмийн хүрээг залгиж, тун олон хүн цугласан тул Лодон өлмий дээрээ яаж өндөлзсөн ч дотор юу болж байгааг олж үзсэнгүй. Манчуурган хамар нь цэнтийж аваад хөмхий зуумагц хар чадлаараа олныг хавиргалан шунгасаар дөнгөж дотогшиллоо.

Мөрөө цавчуулж, толгой нь салсан махранз[7] хагархай хэнгэрэг дэрлэж унаад, Шигамунигийн[8] гэгээн дүр дуганы саравчнаас боомилогджээ. Самбар самбар судар ном сүмийн хүрээнд галд авалзаад хүжийн үнэртэй хөх утаа огторгуйд бургилна. Бүү л судар номон дээр гишгэж хилэнц нүгэл үйлдье гэж Хамар Лодон олны дунд шахцалдахдаа байн байн хөл доорхоо ажиглана.(Үргэлжилнэ)

[1] Бошгийг халдаг эвлэлийнхнийг хэлж буй бололтой. Өвөр Монголын тал нутагт Соёлын хувьсгал хэрхэн эхэлснийг энэ хэсэгт дүрсэлжээ.
[2] Тууль хайлахыг сонссоноо хэлж байна. Бодвол туулийн баатар дайнд мордсон хэсэгт ийм дүрслэл байсан бололтой.
[3] Гурван улсын үлгэр туужид гардаг Гуань-У бололтой.
[4] Богд Чингис гэсэн нэрийг шүүмжлэх хандлага гарч ирж байна. Галаарид гуайн өгүүллийг харна уу.
[5] Басъя
[6] Ажлаа
[7] Сүмийн үүдэнд байдаг догшин дүртэй сахиулсан бурхад. Японоор 四天王 гэдэг.
[8] Бурхан багш.

Иргэний хөдөлгөөний тухай эргэцүүлэхэд

Ойрдоо Өвөр Монголын Батмөнх гэдэг зохиолчийн бичсэн “Хамар Лодон” хэмээх өгүүллэгийг монгол бичгээс буулган цуврал болгон блог дээрээ тавьж байна. Анх өнгөрдөг 11 дүгээр сарын эхээр “Гурав тасарсан Монгол” сэдвээр соёл оюуны өвөө гурав тасалчхаад сууж буй бидний өнөөгийн байдлын талаар бодлоо эмхтгэн бичсэн юм. Чингээд яаж зүгээр гар хумхин суух вэ гэж бодоод монгол бичгээр бичигдсэн Өвөр Монголд алдартай энэ өгүүллэгийг барьж авсан юм. Оюуны өвөө нэгтгэн, нэг суурьтай болоход далайд дусал нэмэр гэж бодсон хэрэг л дээ. Гэтэл цуврал гэдэг тэвчээр буурь заасан ажил болдог юм байна. Үүний өмнө Шионо Нанами гэдэг Японы түүхэн баримтат зохиолч эмэгтэйн Ромын түүхийн талаар бичсэнээс уншаад сэтгэл хөдөлсөндөө хэсэглэн авч танилцуулсан ухаантай. Гэвч нэг их удалгүй үргэлжлүүлээд явах хүсэл тэвчээр барагдаж эхэлснээ тодхон санаж байна.

Хамар Лодон цувралын хажуугаар нэг иймэрхүү сул бичлэг оруулан алаглах бодолтой нэг юм бичээд авсан чинь Ганбаатар, Хишгээ тэргүүтэй архаг блогчид цувралаа үргэлжлүүл гээд “загнаад” унадаг юм байна. Дэм өгч загнасанд нь баярлаад цувруулаад л бүлэг бүлгээр тавиад байгаа. Хамар Лодонгоо дамарталгүйхэн шиг дуусганаа. Одоо жаахан үлдсэн.

Ойрын хэд хоног Японд 1975 оноос хойш он дараалан тасралтгүй гараад байгаа “Монгол судлал” （モンゴル研究）сэтгүүлийн хуучин шарласан хуудсуудыг эргүүлэн тойруулж өнгөрөөв. Анхаарал татсан судалгааны өгүүллүүд олон байна. Заримаас нь дурдахад 1976 оны дугаар дээр Шибаяма Ютака “Монголчуудын сэтгэлгээний түүхийг авч үзэх нь” （芝山豊『モンゴルの思想史へのアプローチ』）, 1977 оны дугаар дээр мөн ижил зохиогчийн “Ардын сэтгэлгээ” （アラトの思想）гэсэн өгүүллийг энд дурдууштай. Би яагаад иймэрхүү сэдвийг сүүлийн үед онгичоод эхлэв ээ гэхээр өнөөгийн Монголд өрнөж буй улс төр хийгээд нийгмийн үзэгдэлтэй холбоотой юм.

Монголд 2005 оны хавраас Эрүүл нийгмийн төлөө иргэний хөдөлгөөнөөс аваад дүрэлзэж эхэлсэн иргэний хөдөлгөөнүүдийг жил илүү өнгөрөөд байгаа өнөөдрийн өндөрлөгөөс хэрхэн базан дүгнэж, дүн шинжилгээ хийж болох вэ гэдгийг өнгөрсөн түүхийн жишээтэй харьцуулан харах гэсэн хэрэг л дээ. Чадвал энэ талаар дараа тухтайхан нэг юм бичиж тавих санаа их байна.

Иргэний хөдөлгөөн гэж юу вэ? Миний ойлгож буйгаар, улс төрчид болоод аливаа нэг эрх мэдэлтэн бус, иргэд өөрсдөө нэгдэн нягтарч, эрх ашгаа хамгаалахаар улс төр, эрх зүйн хүрээнд хөдөлгөөн өрнүүлэн үйл ажиллагаа явуулахыг хэлдэг болов уу. Японоор жишээлэхэд, 1970-аад оноос байгаль орчны бохирдлын эсрэг арга хэмжээ авч, иргэдийн экологийн аюулгүй орчинд амьдрах эрхийг хангахыг төр болон орон нутгийн засаг захиргаанаас шаардсан иргэний хөдөлгөөн газар сайгүй өрнөж, энэ нь Японы төрийн бодлогод гүнзгий нөлөөлсөн байдаг. Японд агаарын бохирдлоор нэгт орж байсан Китакюүшюү хотод өрнөсөн иргэний хөдөлгөөнийг гэртээ суудаг эзэгтэй нар санаачилсан түүхтэй байдаг. Энэ үеэр иргэний хөдөлгөөнийг манлайлж байсан залуучууд Японы улс төрд одоо ч бий. Тухайлбал, Японы хамгийн том сөрөг нам болох Ардчилсан намыг толгойлж байсан Кан Наото эдний нэг байх жишээтэй.

Харин энэхүү иргэний хөдөлгөөн гэдэг Монголд цоо шинэ үзэгдэл биш ажээ. Түүхийн хуудас сөхөхөд, Манж Чин улсын үеэс Засаг ноёноо дээд шатны шүүхэд мэдүүлэн зарга үүсгэж, улмаар дугуйлан байгуулан, зохион байгуулалттайгаар олон жил үргэлжлэх зарга тэмцлийг амжилттай хөтлөн явуулж байсан жишээ цөөнгүй. Хамгийн наад захын жишээ гэхэд л Ард Аюуш байна. Тухайн үеийн эрхзүйн хэм хэмжээг сайтар мэддэг, хууль дүрэмд нэвтэрхий, бичиг үсгийн боловсролтой, цэцэн цэлмэг үг яриатай, зарга үүсгэн тэмцсэн ардуудын төлөө өөрийгөө золиослох хүчтэй, үнэнч хийгээд ноён нуруутай удирдагчид тухайн цаг үед олноор төрж байжээ. Ийм удирдагч нар нь тухайн үеийн хохь тайж нар хийгээд хошуу тамгын бичээч зэрэг жижиг албан хаагчид байсан нь сонирхол татаж байгаа юм.

“Ард Аюуш” кинонд гардаг шүү дээ. Ард Аюуш найман эрүүг даваад ес дэх эрүү болох Шахаанд орох болоход “Та минь даваад л гараад ирдэг шүү дээ” гэж түүнд ардууд хэлдэг. Энэ киноны алдартай хэсэг гэх үү дээ. 2005 онд өрнөж эхэлсэн иргэний хөдөлгөөнүүдээр "ингээд л даваад гараад ирдэг" үзэл бодолдоо үнэнч нуруутай удирдагч төрсөнгүй нь харамсалтай. Иргэний хөдөлгөөнөөр дөрөөлсөн “өчүүхэн нөхөд” л олон мэндлэх шиг боллоо.

Иргэний хөдөлгөөн нь эхэндээ төрийн алба хийгээд улс төрийн тунгалаг байдлыг хангах, авилгалын эсрэг тэмцэхийг уриалан гарч ирсэн боловч, явцын дунд баялгийг нийтээрээ үнэгүй хүртэх гэсэн утопи агаад явцгүй үзэлд хальтран орсон нь харамсалтай. Уул уурхайг тойрсон улс төр үүнийг гэрчилнэ. Ардчилал гэдэг байгалийн баялаг хийгээд улсын хөмрөгийг зүгээр хуваарилуулж авдаг тогтолцоо биш юм. Ийм популизм аяндаа өөрийгөө мөхөөх аюул дагуулдгийг нуршиж мэргэн уншигчийг чилээх хэрэггүй биз ээ.

Хамар Лодон - үргэлжлэл4

Морин дэл дээгүүр яарч явна

Нэгдэл байгуулагдаад хэдэн жил боллоо. Чавганцаас хөндийрсөндөө Хамар Лодон будаг нь ховхорхой авдраа шинэтгэж засахыг бодсонгүй. Өнгө гартал зүлгэхээ ч болив. Түүний амьдралын эрэл хүсэл нь ч авдрын нүүртэйгээ адилхан ховхорч эмтэрсэн бололтой. Ай даа! Чавганц хүн ханасан надтай нэг сэтгэл байх вэ[1]. Хамар Лодон би сортоо ларжаатай[2] явж чавганцын атааг буцалгая.

Түүнээс хойш Хамар Лодон нийтийн ч болог хувийн ч болог хаа бол тэнд модтой ноцолдоод махардаг боловч зан нь явах тусам сонин болжээ.

Ханш өнгөрч мал цадаад байхад бригадаас хүн ирж, “Нэгдэл дээр модны ажилтай” гэсэн үг өгчээ. Хамар Лодоны хамар нь цэнтийсэнгүй мөртөө маасайн инээжээ. Хамар Лодон одоо ч нэг өвжих цаг болж дээ. Суман дарга хүртэл Хамар намайг бэрх тоосныг үзэхгүй юү. Үүрийн дарга ч сандарсан төлөвтэй. Лав чухал ажилтай байх. Иргийн шүүс тавьдаг ам ширээ хийлгэх гэж буй болов уу. Яам ордны нуруу амлуулах гэж байгаа болов уу...гэж бодмогц бэрх л хөнгөн шингэн хөдөлжээ.

Замдаа тэрэг гилж яваа танихгүй жаал хүүтэй тааралдаж, багажаа гуйж тавив. Арлын шарын гэлдрээг даган алхаж байтал ногоо хөөсөн хонио дарж яваа хэлгий хоньчинтой халз тааралдав. Хамар Лодон цочсон хүчиндээ тэрэг онхолдтол үсэрч гараад лаг хийтэл завилжээ.
- Хамар ах хаа хүрнэ вэ?
- Аа... би... суман дарга заллага айлдсан тул найрт очиж явна. Өчигдөр үүрийн дарга намайг залаад өнөөдөр суман дарга бас хүүгээрээ тэрэг хөтлүүлээд ирүүлчихжээ. Ай, очъё доо очъё.
Хамар Лодон ингэж оргүй газар овоо босгосон боловч ичиж зовсонгүй мөртөө гэдрэг баярлав. Энэ үгийг хэлгий хоньчин чавганцын чихэнд хүргэхэд хүрвэл тэр яаж атаархах бол? Бараг хэрэм мөргөөд үхэх байх аа!

Нэгдэл дээр хэд хонох зуур албан гэрт ярилдах дуун гарч л байвал Хамар Лодон гар дахиа хаяад цонхон доор нь очиж чих тавьж л байлаа. Гэвч тэр болгоны ухааныг ер олохгүй. Тогтоож авах ой той нэн үгүй. Арваад хоногт зөвхөн “...Морин дэл дээгүүр яарч явна. Одоо ч нэг янз болох гэж байна” гэсэн хагас дутуу үгийг нь л олж цээжилсэн нь яамай. Хамар Лодон нэгдлийн даргад эрдмээ гайхуулж нүүр олох санаатай, хэрэггүй гэж байтал модон ор хийхдээ дөрвөн талд нь илүүц хашлага тааруулж өгчээ. Нэгдлийн дарга хөмсгөө зангидаж аваад түүнийг гэрт нь буцаасанд, аяа Хамар намайг өнгөрүү зүдрэхээс хичээгээд бусдаас өмнө чөлөө өглөө шүү гэж баярласныг яана.

Хэлгийн хоньчин чавганцад очоогүйг сураглаж мэдээд Хамар Лодон шар бүрийгээр хэлгийн хоньчинтой уулзахаар хүрчээ.
- За Хамар ах хэд хоногоор нэгдэл дээр суугаад найр өндөр болсон биз ээ?
- Хэлэлтгүй. Эрин эринд дундаа галтай, тойроод шөлтэй хоол. Суман дарга, үүрийн дарга мань гурав зөвлөлдөөд...
- Юу гэж хө?
- ... Морин дэл дээгүүр яарч явна. Одоо ч нэг янз болох гэж байна.
- Ямар янз болох гэнэ вэ?
Чухам ямар янз болохыг Хамар Лодон өөрөө ч пад тул хэлэхээс илүү илгай болжээ.
- Ээ... Тийм янз... Морин дэл дээгүүр. Юу ч гэсэн чавганц, хэлгий улсуудад л хэцүү гэнэ дээ гэж таваараа айлдаад санд мэнд зайлжээ.
Энэ нь нээрээ тус гарч, хэлгий хоньчныг тэр мөрт нь овоон ард гүйлгэж чаджээ. Уухай мөн болж байна! Муу чавганц сүнсээ зайлтал айж байгаа даа. Аяа, үгүйдвэл “Алий яадаг билээ? Арга байна уу? Хамар минь ээ!” гээд аврал гуйхаар ирж мэднэ шүү.

Хамар Лодон гаран орон аврал гуйх хүнээ харсаар боловч чавганцын бараа алгыг яана. Нохой долоо! Мөн ч суурьтай эм байна даа! гэж Хамар Лодон улам атаархжээ. (Үргэлжлэл бий)


[1] Уруу гундуу намайг хэрхэн тоох вэ гэсэн утга бололтой.
[2] Цогтой сайн явж гэсэн утга бололтой

Блог тоймчид төрөх цаг

Монгол хэлээр бичигдсэн интернэт дэх сайтууд өдрөөс өдөрт нэмэгдсээр байна. Төрийн байгууллагуудын сайтуудаас авахуулаад хувь хүн хүртэл цахим ертөнцийн далай дотор Монгол хэмээх арлыг бүтээж байна. Та монгол хэлтэй л бол энэ арал дээр визгүй агаад үнэгүй зорчих эрхтэй болно. Хөлтэй нь хөлхөж, хөлгүй нь мөлхөх Монгол арал дээр ногоон хурганы арьс, нохойн битүү туурай хүртэл байна. Арал бас өөрийн зохион байгуулалттай. Төрийн байгууллагууд хийгээд аж ахуйн нэгжүүд болон аливаа байгууллагууд ерөнхийдөө нэг газар төвлөрөн барилгаа барьж байх жишээтэй. Харин хувь хүмүүс блог гэдэг хороолол барьчихсан бужигнаж байна. Энэ хороололд ойролцоогоор цээжээр багцаалахад 300 орчим айл байх шиг. Үүнээс 50 орчим айл нь байнга хүнтэй, орсон гарсанд цайтай ундтай байхад үлдсэн нь ихэнхдээ эзгүй гэрийн үүд нь цоожтой. Бодвол завгүй байдаг биз ээ.

Гэхдээ арал дээрх айлуудыг олж очиход жаахан төвөгтэй байгаа нь үнэн. Зам заагаад өгчих газар ховор, айлууд тухайн өдөрт ямар хоол хийж байгаа, тухлаад суухад ямар сайхан яриа дэлгэхийг “ховлоод өгөх” хүн байхгүй нь жаахан тиймхэн. Тэр байтугай хэнтэй улс төрийн талаар яриа дэлгэж, хэнээс эдийн засгийн талаар хэрэгтэй юм олоод дуулчихыг хараад дэлгээд өгөх лавлагаа одоогоор байхгүй л байна.

Блогууд дээрх бичлэгүүд, update зэргийн талаар тоймлон хүргэх бааз байгуулагдаагүй байгаа нь жуулчдын тоог хязгаарлаад байх шиг. Уг нь блогууд дээр гарсан бичлэгүүдийг салбар тус бүрээр ангилаад агуулгыг нь тоймлоод өгчихвөл ирж буй жуулчинд их л амар болох юм.

Монгол хэл дээрх интернэтийн контентсууд цаг минутаар баяжин тэлсээр байна. Агуулж буй мэдээллүүд аварга болоод ирэхээр тэднийг хураангуйлан тоймлож, уншигчдад хүргэх хэрэгцээ яахын аргагүй урган гарч байгаа юм. Интернэт биднээс олон олон ТОЙМЧ-дыг хүлээж сууна. Чадварлаг тоймчид блог ертөнцийг шинэ шатанд гаргах цаг нь ирж байх шиг.

Хамар Лодон- Үргэлжлэл

Ийм салхи эргээд хоёр жил салхилсан ч яахав !

Гол харлаж, нойр алдсан тийм нэг шөнө Хамар Лодон урван хөрвөн тэсвэр алдахдаа жаахан идэх юм эргүүлэх санаатай чавганцынхыг сэмхэн чиглэв. Дэмий явсангүй хөл нь өөрийн мэдэлгүй хоолон гэр үрүү эргэж, цонхоор эрхгүй шагайжээ. Шагайх тутам салах дургүй болж, өнгө зүсээ алдсан авдар нь гомдолтой царайгаар түүнийг хялайж байх шиг санагдаад, зүрх гол нь савлаж тэсэх гээд тэсч чадсангүй хамар нь борхирон доголон нулимс унагав. Эсэн бусыг бодож, ийш тийш ажаад, шилгүй цонхоор багтаж ядан шургав.

Гарт таарч нүдэнд өртсөнөөс шанага шүүр өлгөдөг гадаснаас сугалан авч, боодууны[1] мөрөөр алх болгож, авдрынхаа гажсан хавтсыг хадаж хадаад аяганы зүлгүүр хийсэн ам даавууг шүүрэн авч, нүүрийг нь зүлгэж гарчээ. Утаанд хахсан алтан луу нь нүдээ бүлтэлзүүлээд, тоосонд дарагдсан алхан хээ нь улаан цагаанаа гялбуулж эхлэхэд Хамар Лодон маасаганаж баясаад үүр манхайрахыг ч овойлсонгүй[2].

Гэнэт үстэй хар гар түүнийг заамдаж аваад дайвалзтал дугтрав. Зог тусаад толгой эргүүлбэл хоол хамаарагч хэдэн тогоочтойгоо түүнийг бүсэлж аваад барьж идмээр аашилна. Тэд гар гартаа галын шилбүүр хайч хусуур барьснаас үзэхэд хэрэг ер нь муухай болох бололтой.
- Хамар чи томоотой хүн байгаад ийм нүүргүй хэрэг үйлдэнэ гэдэг чинь! Өлссөн бол бидэнд хэлнэ биз ээ! гэж хоол хамаарагч нүд үзүүрлэхэд Хамар Лодон бэрх сандраад:
- Үгүй, үгүй, миний цатгаланг та...Тэнгэр батална гэж булхайлав.
- Далдлавч дал чинь ил! Үнэгэн харанхуйгаар хоолон гэрт хулган ороод юу хийх гэсэн юм? Бид харин Хялар Дамба биш шүү! Хэ хэ хэ...
- Чи авдраас гурил таарцаглах[3] гэсэн чинь үнэн биз ээ?
Хамар Лодон хахчихав. Авдраа зүлгэлээ гэвэл эв хамтчилахыг эсэргүүцсэнд орно. Намжил залан хоолон гэрийн гантай уснаас амны цангаагааа гаргаад усанд хор хийж, эв хамтчилахыг эсэргүүцэх гэлээ гэж хэл ам болоод хоёрхон хонож байна. Хулгай нэрийг үүрсэн ч эв хамтчилахыг эсэргүүцсэн ялд бүү оръё.
- Би өлсөөд тэсэхгүйдээ... гэж Хамар Лодон доогуур харан дорой дуугарав. Хоромхон зуур тал тул хар гурилын мантуу, хоёр гурван түүхий төмс... гарт атгасан аяганы зүлгүүрт нь бөмбөлзөн ороод хэдэн үсэг эрээчсэн гурвалжин цагаан туг[4] зааманд нь хатгав.

Хоол хамаарагчид бас хоол хамаарагчийн зовлон буй. Ойроос ер нь хоолон гэрийн хамж цуглуулсан жаахан хүнс нь ёроол гарах тийш хандаад даамал суусан түүнийг хэцүү сандаргажээ. Дээшээ мэдүүлбэл эв хамтын үйлст эрч нэмэхээс биш сулруулж яасан ч болохгүй. Эв хамтын ёсонд итгэл алдах бол аюултай гэсэн зам хүлээнэ. Тийнхүү аргагүйдээ жингийн одыг[5] итэг итгээр[6] дарж, өтгөнийг шингэн болгон хувиргасаар цадах байтугай өл дарж дийлэхгүй хэмжээнд хүргэжээ. Олны дунд шуугиан болж байна. Хамар Лодоноор хараа болгож байгаад бөөн яриаг дарах нь ч бас нэг арга.

Хамар Лодон чичирч бөхийсөөр гадаа үүдэн тушаа гонсойж зогстол цавын дун дүнгэнэж эхэллээ. Элээ минь! Гурван хот дөрвөн усны ахас захастай би ямар нүүрээрээ золгоно гэж бодмогц Хамар Лодоны хамаг биеэс хүйтэн хөлс чихарч, болдогсон бол шоргоолжны нүхээр ч шургачихмаар санагдана.

Бөөн хүн Хамар Лодонг хүрээлэн шохоорхоход нүүр чих нь нил нил хийн халуу оргино.
- Хүүе, Хамар чинь сурамгай хулгай байсан юм байж шүү дээ гэж хэн нэг нь халбалзан дэрвэлзэх цагаан тугийг заана.
- Даанч тийм байх даа. Ойрноос бид ер нь цатгалан яваагүй шүү. Байдаг өтгөнийг нь Хамар минь хуурайлаад шингэн шунган нь манийх болсон юм чинь.
- Өөрөө хүрснээр барахгүй чавганцдаа хэдий зөөсөн бол?

ЧАВГАНЦ? Залуу чавганц энэ үед бүү л үзэгдээсэй дээ! Хөх цайндаа хөлрөөд хоол идэхийг мартсан ч яахав, ядвал урьд шөнө ташуурт дайрагдаад ёолон хэвтсэн ч яахав... гэж Хамар Лодон дотроо залбирна. Гэвч Хамар Лодоны мууг нь малтаж, мохрыг нь төөлөх гэсэн юм шиг яг энэ гал хөг дээр нь залуу чавганц тавиад иржээ. Жагриймаа түүний өмнө удтал мэлэрч зогссоноо гэнэт алгаараа нүүрээ дараад хайлж майлсаар буцаж гүйв.
Хамар Лодон нүүрээ ингэж барж гүйцээд, хагас сар болдын зууханд гал нэмэх торгуульд унажээ. Битүү тугламд учирсан Хамар Лодон зовлонгоо тоочих газаргүйдээ залуу чавганцаа эрэн очив. Ээ лам аа! Жагриймаа нь цай ч үгүй царай ч үгүй угтаад:
- Ширэн нүүрээр миний хатавчийг алхав уу? Шийрээ[7] татсан чинь дээргүй юү?! гээд зөрүү харчихав.
- Би, би тийм биш... гэж Хамар Лодон хэлгийрч гардлаа[8].
- Байг цааш! Миний нүгэл барахгүй гээд чи бас нэмэх нь үү? Харла гэм, өнөөдрөөс хойш хувь хувиа хөөе! гээд залуу чавганц шүүрээ барьж шалаа шүүрдэж эхлэв.

Ертөнц дээр нүүр л хэрэгтэй юм байна. Түүнийг алдвал ёстой ч ёсгүй болж, ханилсан эм ч салж явдаг юм байна. Хамар Лодон гонсойж харихдаа ингэж бодов.

Хал тамаа амсч, ханиа алдсан Хамар Лодон ч яах вэ, дуугүй ноомой амьдарсаар. Харин өнөө сүрхий хий горьдол, бэлгэ дэмбэрлийн дунд шандуурч[9] байсан эв хамтын салхи нь дэмий хоёр сар явсангүй хий нь гарсан тулман хөөрөг шиг аяндаа шамшийхад хүрч, хааяагүй шүүрс алдсан хөөрхий дуун дунд нооронхой зуухны буйр, дутуу хайлсан хүдрийн зэрэмдгээ дурсгал болгон үлдээж арилав.

Хоолон гэр босорсон[10] чимээгээр Хамар Лодон “эв хамт ёс”-ыг мөрөөдөх завгүй шууд зүүрэй авдраа тээгээд гэр өөдөө годойжээ[11]. Хошуу сумын дарга түүнээс санал хураан төлбөр буцаахыг завдсанд Хамар Лодон харин:
- Саналгүй, саналгүй. Тийм салхи эргээд хоёр жил салхилсан ч яахав гээд ирсэн зочноо инээхийн ч аргагүй, уйлахын ч аргагүй болгожээ.

Авдраа олоод чавганцаа санав. Зөвөө олж, зүгээ гаргасныг минь Жагриймаа чихтэй л төрсөн бол сонссон байх аа. Сайн Лодонгоо муу Лодонгоор хардаж, Хамараа хэцүү гомдоолоо гээд нээхээс[12] ширхийж[13] байлгүй, нүүрийн арьс зузаанаараа би дуугүй л очъё хөө. Хэдэн сайхан үг сонсвол хуучин найр сэргэж болох юу магад гэж бодоод Хамар Лодон хоргын ёроолоосоо ногоон дурдан алчуур авч өвөрлөөд, шар бүрийг завдан овоон арыг сэм чиглэв.

Залуу чавганц түүнийг үзээд гялав цалав хийсэнгүй боловч аяар дэмий л байна. Жуумалзан инээсээр Хамар Лодонтой биш харин Хорлоо өвгөний хөлсөлсөн хэлгий хоньчинтой бэрх юм болно.

- Ханзархай гутлыг чинь хэдийн товхиод[14] тавьсан, авахаар ирэхгүй нь юу? Би чамайг бэрх харлаа шүү. Юу ч гайгүй, өнөө хэдэн хонио л гэж залуу чавганц битүү хатуу үгээр хэлгий хоньчинг баярлуулж, өрөм хуруудаа аяга дүүрэн хэсэглэж өгөөд Хамар Лодонд харин хоосон цайгаар гэдсийг нь зайлуулсныг яана.

Урьд Жагриймаагийн яах нь ч сайхан байсан юм. Одоо харин инээх нь ч муухай болжээ. Хамар Лодон хамраа цэнтийлгэж, хагас аяга цайг тулга уруу цардаад[15], ханцуй сэжин гарч явжээ. Түүнээс хойш залуу чавганцыг хаяанд нь хаяж, овоон ард хавьтсангүй намрыг авчрав.

Лодонд Лодоны бодол байхад чавганцад бас чавганцын ааш бий. Өөрийн муудаа нүүрээ барчхаад надад учиргүй өрсөлдөх юу байх вэ? Хүрээд ирвэл би цааш гэхгүй, ирэхгүй гээд би лав нааш гэхгүй, чамтай чамгүй надад эмтэрч хохирох зүйл нэг ч үгүй! гэж Жагриймаа ч үгэндээ сууж, өвлийг өнгөрөөжээ.

Залуу чавганц хэлгий хоньчинтой тэгж сүрхий саймширсан нь зөвхөн хувийн хэдэн хонио алдаж тосохоос хичээсэн юм гэдгийг Хамар Лодон хэзээ хожим нь сураглаж мэдээд тавьтаргүй аашилсандаа хэцүү гэмшжээ. Хэдэн жилийн өмнө болсон бол буруугаа хүлээгээд очихоос буцахгүй байсан. Гэтэл Хялар Дамбийд биеэр зэмлүүлээд хулгай нэр зүүх болсондоо зүрхэнд нь шар ус цуглаад хааш л очихгүй нь дээр гэж бодсоор зуныг бараалав. (Үргэлжилнэ)

[1] Заазуурыг хэлж байна. Манай Сүхбаатар аймагт ч заазуурыг ингэж нэрлэдэг. Уг гарал нь баодао гэсэн хятад үг бололтой.
[2] Анзаарсангүй
[3] Таарцаг уутанд хийхийг хэлж байна. Шуудайлах
[4] Бодвол хулгайч гэж бичсэн туг биз.
[5] Хэмжүүр
[6] Бага багаар
[7] Хөлийг нь доромжлон хэлж байна.
[8] Хэл ам нь ээрэв гэж хэлж буй бололтой.
[9] Согтуурч
[10] Бодвол татан буулгагдахыг хэлж буй бололтой.
[11] Ум хумгүй арилах
[12] Ам нээхээс гэсэн утга бололтой.
[13] Санаа зовж байлгүй гэсэн утга бололтой.
[14] Засч янзлах, оёж шидэхийг ингэж хэлдэг юм байна.Энэ үг эхний хэсэг дээр гарсныг товхийгээд гэж буруу уншжээ.
[15] цацаад

Хамар Лодон - үргэлжлэл

Эв хамтын будаа[1] чинь иддэг л хоол байна

Хамар Лодоны бөмбөгөр цагаан гэрт ёстой чимэг сүр нэмэгдэж, луун хээтэй авдар нь шинэ амьдралын бэлгэ тэмдэг болоод хавь төсрийг дөргиүлжээ[2]. Нийгэм журмын сайн сайхан эгээ л гагцхан Хамар Лодонд л төвлөрсөн юм шиг сониучирхан шагшилдана. Ингэх тусам Хамар Лодон авдраа амьтайгаа холбож, өдрийн арван гурав зүлгэж арчаад, хэний айлын дэгжин шар[3] нь хэрэв хумсалж нясалбал манчуурган хамраа зэс улаан болтол цэнтийлгээд нарийн бургасаар шавхуурдаж гардгадаг болжээ.

Хааяа зарим үеийн анд нь Хамар Лодоныд ороод гарахдаа ч авдрыг нь нэг ширвэж, эзнийг нь нэг ёвроод:
- Манай Хамарын гэр ёстой хөдөөдөө диваажин байна даа. “Сайн эмээл агтын чимэг, Сайхан бүсгүй гэрийн чимэг” гэдгээр залуу чавганцаа хоймортоо залах л дутаж байна даа гэж шоолж гардгийг яана.

Хамар Лодон гуч шүргэж яваа залуу тул хэдэн жилийн өмнөөс овооны ар дахь залуу чавганц Жагриймаатай нааш цааш явалцаж ирсэн нь үнэн. Эрх чөлөөтэй цээж тэнүүн амьдрах болсондоо Жагриймаагаа гэрийн чимгээр залахыг хэзээ язаанаас хүсч зүүдэлдэг байна. Хууль ёсоор ханилан суух санаагаа бултайлгасан удаа буй ч залуу чавганц нь толгой сэгсрээд хүлээсэнгүй.

Энэ Жагриймаа гэдэг залуу чавганцын богтолж хайрласан хар хүн нь Намжил заланы сэтэртэй гүүд ногт гүйлгээд[4] толгой даахгүй ялд унаж, хошуу яамны шоронд ясаа тавьсан билээ. Бэлбэсэн хоцорсон залуу бүсгүйг өвчин эмгэг ороогоод байхаар зурхайч ламхайгаас аврал гуйжээ. “Нүглийн үр айхавтар хуржээ. Зүсээ хувилгавал өвчин эмгэг арилж болох юм байна” гэж ламхай айлдсанд залуу бүсгүй сахилын багшаар үсээ оромдуулж, тангараг өргөн сахил хүртээд чавганц болов. Сүм сангийн бүрээ бишгүүрийг сонсон, сан хүжийн үнэрийг үнэртэж сууя гээд овоон ард сан сүргийн[5] айлтай хаяа дэрлэн буудаллажээ. Одоо шинэ амьдрал нь түүний дур сонирхлыг эрхгүй татах болж, Хамар Лодонтой амьдралын жолоогоо хамтатгахыг санаархсан боловч мянган он уламжлагдаад ирсэн хар шарын мухар бишрэл түүний оюун санааг давхар давхар уясан тул үнэн худал ч ам тангаргаа буцах зориггүй. Юу ч гэсэн арван жил хүж зул өргөж байгаад болъё гэж шийджээ.

Үгээ ололцсон Хамар Лодон ч арван жил хүлээхээр болж, луугийн хээтэй авдраа хумх тоос суулгалгүй зүлгэж арчин гял цал хэвээр нь хамгаалж явснаар барахгүй “Жагриймаадаа хоосон хоргын[6] түлхүүр атгуулна уу даа” гээд нимгэн өмсч, шингэн идэж байгаад хөх торгон зувцага[7], ягаан чисчүү бүс, булигааран гутал, ногоон дурдан алчуур зэргээр авдраа дүүргэж л байлаа.

Хүлээгээд удсан арван жил нь хүрээд ирэв. Энэ хооронд хөлс сэвхийх завгүй яарч явсан Хамар Лодон бишгүй хөрөнгөжиж, зарлага барилгадаа ч их гараар хөдөлдөг болоод шинэ амьдралын минь замд гэгээн сар болохгүй ч гэрэлт мөрөө үлдээх нь Жагриймаа юм аа! гээд хуримаа намбатайхан хийхээр шуудаж, адуучин Равжаагийн шарга саарлыг суман даргын мөнгөн эмээлтэй зээлж, бэрийн уналга болгохоор болзож, Жавзмаа хөгшнөөр тэрлэг эсгүүлж, Бадам бэргэнээр боорцог хайруулаад, Хорлоо өвгөнийг түрүү худаар залаад яв яаруу.

Арван жилийг яаж ийгээд өнгөрөөсөн боловч аравхан хоногийг ер өнгөрөөж өгөхгүй Хамар Лодоныг хэцүү хийрхүүлнэ. Гоонь бие хос болж, голомтын зүүнтэй нь бүсгүй домбойх болсон нь шинэ цаг ирээгүй бол Хамар Лодоны зүүдэнд орохгүй явдал аа.

Гэвч дээрээс ирсэн нэг хуудас бичиг энэ сайхан мөчийг зэрэглээ мэт сарниулаад Хамар Лодон залуу чавганц хоёрыг хийгээр хөөрүүлж, хөөсөөр бөөлжүүлэв[8].

“Эв хамтын ёс нь өнөө маргааш биелэгдэх тул улс даяар үсрэнгүй давших хэрэгтэй[9]” гэж хоршоо нийтээр хөдөлгөөн болов. “Хэдий чадалтай бол төдийгөө гаргаж, юу хэрэгтэй бол түүнийгээ авах” нь давшингуй гэгээн ёс газар даа. Намжил заланыг гаргавал хэн ч гээд хүлээх байлгүй. Хоёр толгой ургасан ч хувийн амьдралаа товхинуулъя гэж Хамар Лодон ам нээх зүрх байна уу? Зав байна уу?

Дээрхийн санаагаар үүрийн дарга өрх дараалан хэсч, борцтой айлаас борц нийлүүлж, гурилтай айлаас хүүдийг гөвүүлсээр энэ айлын шанага, тэр айлын дэвэр[10] гэж цуглуулаад хоршооны хөмрөгт хоолон гэр[11] гаргахаар болжээ. Гал тогооны ажилд Хамар Лодон урьдаас барагтай, айлын тогоо харсаар ирсэн. Гэр тэрэгтэй болсноос хойш хоол хош хийж оролдож эхэлсэн боловч олигтой амт бүрдүүлсэн эрин нь тоотой. Эв хамтын будаа гэдэг чинь иддэг л хоол, эрин эрин[12] бэлэн будаа иднэ гэдэг чинь ийм сайхан цаг ирсэнгүй бол Хамар надад хаанаас олдохсон билээ гээд Хамар Лодон чимээгээр нь хөлгүй дэрвэж эхлэв.

Гурван хот дөрвөн усныхан нэг л өдөрт овооны шил дээр төвлөрөн буудаллаад хот балгас шиг болов. Үүрийн дарга айлуудын илүү гарсан тогоог цуглуулж, идтэй бяртай залуусаар няц няц дэвсүүлээд болдын зууханд хүргэж байна. Хоолон гэртэй болсон юм чинь гээд Хамар Лодон байхаас гагц гуулин хойвоо аваачиж өгсөнд ширэм биш бол авахгүй гээд буцаажээ.

Сүрэг ноход хуцаж боорлоод эмс хүүхэд үүд гарахын аргагүй болоод байна. Хамар Лодон ч нохойн аюулаас дөнгөж мултраад үүд таармагц шурхийж орсонд залуу чавганц цай чанан бөгцөгнөж байв. Тогоо дүүрэн даргилах хөх цайнаас эхүүн үнэр сэнх татна.
- Золиг чинь мөн морьтой байна гэж залуу чавганц нь шоолж гарахад,
- Нохойд туугдсангүй бол цайн дээр чинь завдахгүй л дээ гээд Хамар Лодон ханзархай шурхинагаа хормойгоороо бөглөж суув. Хөх цайг нь хөлөртөл ууж суух зуур чавганцынхаа ширмэн тогоог хараад Хамар Лодон гэнэт гэгээрэв. Хамар Лодон хид хид гэсээр,
- Энэ тогоогоо надад өгчих дөө гэж хээ ч үгүй гуйсанд залуу чавганц гайхаж,
- Горьгүй горьгүй гэж толгой дамардав[13].
- Маргаашаас хоолон гэрт цавлацгаах[14] юм чинь энэ муу тогоогоор эцгээн[15] хийх билээ гэж Хамар Лодон хамраа цэнтийлгэхэд,
- Байг цаашаа! Би дутуу нэг эриний хоол идсэн ч цайнаасаа салж чадахгүйг чи ямар мэдэхгүй биш гэж залуу чавганц дурамжхан бөвтнөв.
Тийм ч тийм дээ. Чавганц хүний хамаг эрдэм нь цай гүзээлэх л шүү дээ.
- Ингэе хө. Би гуулин хойвоороо тогоог чинь сольж авъя. Миний тэр хойвонд цай чанаж гайгүй болно шүү.
Чавганц хариу дуугарсангүй. Удаж удаж толгой дохив. Хамар Лодон хагартал хөөрч, үсэрч босоод тогоог сугалав. Зам зуур бүтэн тогоо авдаггүйсэн гэж бодоод Хамар Лодон тогоогоо шидэж явуулаад хар хүчээрээ дэвссэн боловч хөлний ул нь ээртэл өвдсөнөөс биш тогоо нь хэмхэрсэнгүй. Мэнгэтийн хүү дөрвөлжин хөрзөн чинээ чулуу даан ядан авчраад тогооны хүйс тааруулан буулгав. Нас балчир ч ухаан хэцүү. Ширмэн тогоо сүйрч очиход Хамар Лодон маасаганаж инээгээд хөөг ч хамааралгүй түүж хормойлмогц гарч гүйв. Харамсалтай нь гозойсон эрхий үзсэнээс биш хумсан төдий шан ч хүртсэнгүй.

Хамар Лодон толгойгоо ганзагалаад буцаж харихад луун хээтэй авдрыг нь хоолон гэрт зарахаар хасаг ирээд хүлээж байв. Нулимс бөмбөрмөөр болсон боловч залуу чавганцтай ширээ хавчин хооллохыг бодмогц Хамар Лодоны барайсан царай цэлмийж, баясгалан туяараад дуугүй өгч явуулав.

Шинэ цаг юм чинь дээ, хэлбэл хийдэг л юм байна. Маргааш өглөө нь цавын дун нээрэн ч уул усыг баястал дүнгэнэв. Хамар Лодон хоолон гэрийн хатавчийг алхмагц нэг нүд нь залуу чавганц дээр нөгөө нүд нь луу хээтэй авдар дээрээ тусаад авлаа. Түрүү эриний хоол онцгой амттай санагдсан бөгөөд нэн ч “Эв хамтын нийгэмд хувийн хогшил хэрэггүй ч хувийн бүсгүй хэрэгтэй байлгүй. Өдөр судар сонгож байгаад өнөө жилдээ баталбараа авах уу даа?” гэсэн Жагриймаагийнх нь халуун шивнээ Хамар Лодонд бал үмхүүлжээ. Залуу чавганцтайгаа өдөр өдөр шивнэж ярилдах тохиолтой болсон нь Хамар Лодонд мөн ч жаргалтай санагдсан боловч луу хээтэй авдар нь олны хөлд талхигдахыг үзээд зүрх нь жим жим базалхийлнэ.

Зууханд наалдсан хавтас нь шидэж ч мэднэ гээд Хамар Лодон манчуурган хамраа цэнтийлгэхэд залуу чавганц нь түүнийг ёворч аваад “Ингэ тэг” гэв. Хамар Лодон хоол хамаарагчид,
- Гурилын авдраа зуух тогооноос жаахан зайдуулна уу. Халуун илчинд чийгтэй гурил гашилж мэднэ шүү гэж зөвлөгөө тавьсанд авдрыг нь нээрээ зуухнаас зайдуулав.
Хэдий тийм боловч чийгтэй хэрэмд[16] наалдсан авдрынх нь ар хавтас нь хэд хоногт гажиж мушийгаад дорсойтол ангайжээ.

“Эв хамтын ёсонд халуунтай[17] Лодон” гээд үүр аравнаас олон удаа магтаж сайшаав. Гэвч шөнийн гүн болж, амьтны хөл хураагдах цагт Хамар Лодон шингэн будаа шингэсэн хойнох зовиурыг эдлэн нойр холхин хэвтэхдээ,
- Эв хамтын нийгэм маргааш ирчихнэ. Тийм сайхан нийгэм юм чинь миний муу авдраар юу хийх вэ. Лав хэрэггүй юманд гаргаж хаях байх даа. Эв хамтын нийгмийн гадаа хоцрохоороо Намжил залан харин авчихаж мэднэ шүү. Түүнээс л завдъя... гэж олиу солиу бодолд мунхардгийг хэн ч мэдсэнгүй.

(Үргэлжилнэ)

[1] Өвөр Монголд хоол хүнсийг ингэж хэлдгийг бид сайн мэднэ шүү дээ.
[2] Шуугиулжээ
[3] Хүүхдийг Өвөр Монголын нутгийн аялгуунд ингэж хэлдэг юм байна.
[4] Адуу хулгайлахыг ингэж хэлнэ
[5] Сүмийн өмчийн сүргийг хэлж байна.
[6] Авдрын
[7] Нэг зүйлийн дээл
[8] Сарнин алга болох
[9] Маогийн явуулсан Их үсрэлтийн бодлогыг хэлж байна.
[10] Данх
[11] Гуанз. Гуанз гэдэг маань хятад үг юм.
[12] Цаг цагт
[13] Сэгсрэв
[14] Хооллоцгоох
[15] Элэнцгээ хийнэ гэдгийг ингэж илэрхийлдэг ажээ
[16] Хананд
[17] Халуун үнэнч

Киосэрагийн төвд зочлон номын дээжээ гардууллаа

Өнөөдөр Киото хотын Фүшими дүүрэгт байдаг Киосэра компанийн төвд ЭМОС-ийн гишүүн Тэмүүлэй, Чинзориг нарын хамт очлоо. Тус Компанийн Менежмент судалгааны хэлтсийн эрхлэгч Касуя Масашитай уулзаж, монгол хэлээр хэвлэгдэн гарсан “Амжилтад хүрэх гал эрмэлзэл” номныхоо дээжээс арван ширхгийг гардуулах нь бидний гол зорилго байлаа. Касуя Масаши нь уг номыг монгол хэлнээ хөрвүүлэх эрхийг авахад бидэнд ихээхэн туслалцаа үзүүлсэн хүн юм.

Ингээд уулзалт товлосон цагтаа эхлэв. Бид номын дээжээ Касуя Масашид гардуулж, ЭМОС клубынхээ тухай ерөнхийд нь танилцуулан яриад “Амжилтад хүрэх гал эрмэлзэл” номын нээлт Монголд амжилттай болсон тухай дуулгав. Мөн номын тухай санал сэтгэгдлийг тус клубын форум дээр хүлээж авч буй тухай танилцууллаа. Касуя Масаши номын дээжийг гардан авч, талархлаа дэвшүүлээд биднийг компанийхаа музейг үзэхийг урив. Уулзалт маань товлосон цагтаа эхэлсэн боловч, хоорондоо сонирхолтой яриа дэлгэж, компанийн музей үзсээр өндөрлөх цагаасаа 30 минут илүү сунаж орхисон байв.

Компанийн музейд дэлгэн үзүүлсэн керамиксаар хийсэн бүтээгдэхүүнүүдийн дээж гойд анхаарал татлаа. Керамикс гэхээр би хатууруулж шатаасан шавар шаазан гэсэн шүү ойлголттой явсан юм. Тэгсэн, тусгай чанарын файн керамикс гэдэг материал байдаг, түүнийг чинь ёстой “буйлуулж” өгдөг юм байна гэдгийг өнөөдөр нүдээр харав. Керамиксаар өнгө өнгийн бүтээгдэхүүн хийж болдог ажээ. Гялалзтал өнгөлж янзлан эрдэнийн чулуу шиг болгоод сайхан аяга таваг хүртэл хийгээд тавьчихаж. Тус компанийн анхны бүтээгдэхүүн болох “Ховилт Кэрүшима” нь, зурагтны арын лампны цахилгаан тусгаарлагчид ашиглагдсан юм байна. Түүний дараа алдарт IBM-н компьютерийн хагас дамжуулагчийн эд ангийг нийлүүлж эхэлжээ. “Ховилт Кэрүшима” –г хэрэг болгож сайн харж авлаа. Мань мэтэд бол богино тасалсан туузан гоймон шиг өчүүхэн эд юм. Нэмүү үнэц өндөртэй, тээврийн зардлаас нэг их хамаараад байхгүй, тэгээд бас дэлхийн том компаниудын бүтээгдэхүүний үндсэн эд ангид ордог ийм л бүтээгдэхүүнийг Монгол үйлдвэрлэн гаргаж чаддаг болчихвол бүс нутагтаа подхийсэн улс болох юм даа.

2006 оны 11 сарын 10 Киото хот

Хамар Лодон

Манай хөрш зэргэлдээхэн　Японы нэг их сургуулийн докторын курст сурч буй　Хадаа гэдэг Өвөр монгол залуу суудаг юм.　Тэр бид хоёр Өвөр монгол болоод Монгол улсын өнөөгийн байдлын талаар хоорондоо яриа дэлгэнэ. Нэг өдөр найз маань Өвөр монголын утга зохиолын талаар ярьж байгаад “Хамар Лодон” гэдэг их алдартай өгүүллэг байдаг тухай дуулгав. Өвөр монголын уран зохиолын хичээлийн ном сурах бичгүүдэд орчихсон хүн бүр уншсан өгүүллэг гэнэ. Би ч их сонирхож, дараа авчирч үзүүлээрэй гэсэн юм. Хэд хоногийн дараа надад Монгол бичгээр бичсэн дараах өгүүллэгийг авчирч өглөө. Хадаагийн тусламжтайгаар үсэглэн байж, зарим үгийг нь тайлбарлуулан байж арай чүү уншив.

Ингээд энэ өгүүллэгийг крилл үсэгт буулгаснаа уншигч танд толилуулъя. Өвөр монголын үг хэллэг биднээс тодорхой хэмжээнд ялгаатай нь ойлгомжтой. Гэхдээ найруулгын алдаагаар дүүрсэн сонины модон хэллэгт дасчихсан бидний оюуныг энэхүү өгүүллэг Монгол хэлний үгийн сангийн арвин хураар тэтгэж өгнө гэдэгт найдна. Үгийн баялгаасаа хөндийрсөн нэгэн болох би вээр ухаж ойлгосон, таамагласан хэмжээндээ зүүлт тайлбар хийв. Уншигч та ч гэсэн надад зөвлөж туслаарай.

Зохиолч: Батмөнх

ХАМАР ЛОДОН

Хамар Лодон чавганц[1] Жагриймаа гэвэл ойр төсөр танихгүй амьтан гэж байхгүй. Чавганц ч яамай, чавганц суусандаа тэгж цолшсон байлгүй. Харин Лодон гуай хамаагүй жаахан юман дээр уурладаг зантай, уурлах болгон манчуурган[2] хамар нь зэс улаан болтол цэнтийдгээрээ[3] хамар Лодон гэж нэршжээ.

Шинэ амбан[4] юу дутвал эрээлэлгүй хэл гэсэн биш үү? Дуугүй л очоод нэхье

Хамар Лодоны энэ яваа насандаа дадамгайрч цагаарсан ажил гэвэл гагц л мод. Хар багаасаа өргөсөн эцэг модчин Лооройгоо дагаж, өнөөдөр энэ луугарын [5]хасгийг[6] шааж товхиод[7] атга давс, ам даавуу олж, маргааш тэр айлын балбархай хаалгыг сэлбэж эвлүүлээд цагариг цус, цаасан гүзээ олж иддэг байжээ. Авдар шүүгээ, арал тэнхлэг аргацаах дэмтэй болоод ирэхэд Лоорой өвгөн Лодоныг хаяад хорвоо дуусчээ[8]. Хэдий эрийн цээнд хүрч, гал голомт залгасан ухаантай боловч ооль хөрөө, цүүц харуулыг гаргавал[9] Лоорой өвгөн тасархай бүрээс, хэмхгэр тооно ч үлдээж өгсөнгүй тул мөн л тэнүүл амьдралаа үргэлжлүүлж байсан. Гэдсэндээ зөвгүй[10] Лодон гэр төвхнөж, гэргий буулгах нь ёстой хоосон санаа биз ээ. Хавь төсөрт модчин гэвэл гагц Хамар Лодон болохдоо[11] мөрөө зүдүү бөглөж[12], чүү чамай амьдарч байжээ.

Улаагчин гахай жилийн хавар[13], Хамар Лодон бүхэл шүүсний[14] ам ширээ[15] хийх албад баригдаад хошуу яаман дээр тэвэр бүдүүн агар[16] зүсч байтал “Өвөр монголын өөртөө засах орон мандаж, гэгээн туг нь хийсч байх” зүрх донсолгом чимээ уламжлагдан иржээ. Хошуу даяндаа, хэлбэл миний зориг хийсвэл тэнгэрийн зориг[17] гэж сэрхийж[18] явсан амбан ноёнтон өдөр шөнийн хооронд билгийн ухаан нь биеэсээ салж, занги залангаа цуглуулан хөл болоход Хамар Лодон харин үймээнийг завдан[19] шөнөөр арилжээ.

Яаман дээр хошуу ардын засаг байгуулагдав. Хамар Лодон харц айл, ядуу нүцгэн үндсэн малчин тул таван ханатай цоо шинэ гэр, тав арван мал идээтэй тэтгэмж олгоно гэж засгийн ордон тогтоожээ. Энэ чимээгээр Хамар Лодон ерөөс тавтир алдаж, оргоод гүйчихмээр санагдав. Хагас насыг тэнэж өнгөрөөн, санаагаараа савж, жолоогоороо гуядаад хангал задгай сурчихсан юм чинь гэдэс цадвал баян, хэсч тойрвол буян. Мал идээтэй ноцолдоно, гэр тэрэг додомдоно гээд хар яршиг, хайран биеэ аргамжлуулахаа больё хө гэж тэр боджээ.
Сумаас дарга кадр бөөнөөрөө ирж,
“Авахгүй яаж болох вэ. Засгийн ордон байгуулагдсан нь нийгэм журмын сайн сайхан эхэлж, ядуу нүцгэн, тэнүүл амьдрал буцалтгүй эцэслэсэн тэмдэг мөн. Сураа бүсэлж сурсан дуугаа дуулж, мохор замыг хөөгөөд байвал шинэ сайхан цагийнхаа нүүрийг гутаасан явдал шүү!” гэж олон бүгдээрээ зах захаас нь ятгаж гарахад Хамар Лодон дүлий годил юм шиг тоохгүй өнгөрөөнө.

Хамгийн сүүлд нь хошуу дарга биеэрээ хөдөлж, Хамар Лодонтой уулзаад, тэмдэглэлийн дэвтэр дээрээсээ нэг бадаг уншаад хэдэн үг хэлэв. Уг үгийг нь Хамар Лодон цээжлэх ой той үгүй. Юу ч гэсэн, ядуу нүцгэн хүн бол хоосон цагаан цаас л юм байна. Ийм цаас хамгийн шинэ, хамгийн сайхан зургийг хялбархан зурж болдог юм байна. Хөөе хө, шинээр шарсан[20] амбан чинь над надаар нэг зургийн хөдхитэй[21] ноён байна шүү. Ийм баймгай[22] амбан зур гэж байгаа юм чинь дуугүй л зуръя. Хамар би ер нь тэр нэг зургийг горилоод удсан юмдаг. Үгүй ээ, тэгээд хаанаа зурдаг билээ? Алган дээрээ зураад болохгүй л дээ. Авдар байх хэрэгтэй. Авдар нь залан зангийнд л үзэгддэг тийм агар зандан байх ёстой. Авдрынхаа нүүр дээр эгээ л Жаахан сүмийн багана дээр ороолдсон шиг алтан луу тоглосон байх хэрэгтэй. Ийм сайхан авдраа үүрээд явж болно уу? Гэр байх хэрэгтэй. Гэр нь бас цоо шинэ, бөмбөгөр цагаан. За за, юмгүйгээс юмтай нь дээр. Юу өгвөл түүнийг нь авъя. Өгөх хүний өрц нь таталдахгүй байтал авах би алгаа тосохоос ширхийх юу байх вэ.

Хүн шиг амьдрах хүсэл чангарсанд хошуу дарга ч баярлаад:
- Лодон гуай! Юу дутвал эрээлэлгүй хэлж л бай! Ардын засаг ардаа дэмжинэ гэж энэрэнгүй мишээжээ. Ээ дээ, шинэ цагийн амбан гэж ч бурхан гэмээр юм байна гэж бодохтой зэрэг Хамар Лодон хошуу даргын өлмий доор сөгдөөд мөргөчихмөөр санагдана.

Хамар Лодон ингээд гэр малтай боллоо. Гагц алтан луу зурчихмаар авдар байхгүйдээ манчуурган хамар нь бас л цэнтийв. Энэ баахан мялзан годройгоор[23] би юугаа хийх вэ? Тэгэхийн оронд нэг авдар ч өгөөсэй. Болохгүй нь юу буй?

Шинэ амбан юу дутвал эрээлэлгүй хэл гэсэн биш үү. Дуугүй л очоод нэхье. Гээд явахаар шийдсэн боловч хошуу яамны цэлийсэн том хаалгыг бодмогц хамаг бие нь арзасхийв. Бодож бодоод сурснаараа үүр арваныг[24] эрж,
- Байдаг малыг чинь буцаая. Балбархай ч яах вэ, авдарнаасаа илүүчилж өгнө үү гэж гуншаад суулгахгүй болов.
- Хаана байсан тийм бэлэн авдар вэ? гэж Аравны даа[25] уурлаж гарахад Хамар Лодоны манчуурган хамар нь зэс улаан болтлоо цэнтийгээд,
- Би тэгвэл дээд амбанд заргалдана гэж өвчүү дэлдэх шахжээ.
Чухам амбанаас айсандаа юу? Лодоныг хөөрхийлсөндөө юү? Үүр арванаас суманд мэдүүлж, сумнаас хошуунд мэдүүлжээ. Дэмий хэд хоносонгүй хоёр хэсэг сөөм зузаан агар хавтас Хамар Лодонгийн санаагаар хүрээд ирэв. Энэ нь түүний хошуу яамнаас оргож босохдоо дутуу зүсээд хаясан агар байсан тул Хамар Лодон хагартлаа баярласан нь гарцаагүй.
- Тэгэхээр бэлдэж байсан усны хасгийг чинь өгөхгүйд болно биз дээ?” Аравны даа санал асуухад Лодон,
- Дуртай дуртай! Аравны газраас[26] усаа дамнаж идсэн ч амбан ноёндоо би гомдохгүй гэж гэнэ.
Өдөр шөнөгүй шуухинаж байгаад Хамар Лодон ханхгар бэхлэг зүйрэй[27] авдар заадаслаж гаргажээ. Хавь төсөрт Хялар Дамбийгаас өөр зурагчин гэж байхгүй. Авдраа ширдэж, луу зуруулъя гэвэл түүнийг л залах хэрэгтэй. Гэтэл Хамар Лодоны хамаг бие дагжиж авав.
Уул нь ган жил Намжил залан буян үйлдэж, сүрэг адуугаар Нэртийн гэгээнд өглөг өргөөд Жаахан сүмийг бариулсан үеийн хэрэг билээ. Хамар Лодон нуруу амлах[28] албаар барилгад оролцоод сүүл хураах[29] үеэр хийх ажилгүй ханцуй саждаг[30] болжээ. Нэг өдөр гиюүрч явсаар сүмийн улаан багана дээр алтан луу амилтал ороолдуулж байсан зурагчин өвгөн Хялар Дамбийтай тааралдав. Хөөрөг солилцон тамхи татаж суухдаа Хялар Дамбий, “Луу бол хурмастын төрөл” гэж мэрэглэн, “Луутай ханилбал өөдөлж, гуутай ханилбал булагдана” гэж биширч гайхтал нь айлджээ. Хамар Лодоны чих нь чагнаж байвч, нүд нь харин будгийн хайрцаг дахь алтан нунтаг дээр тогтоод хорхой нь хэцүү гуваганав[31]. Аяарлаж босохдоо Хялар Дамбийгийн баганатайгаа ноцолдох дашрамыг завдаж, алтан нунтгаас нь атга битүүлээд[32] хээ ч үгүй сажилж оджээ. Гэвч хожмын хожим энэ нь жинхэнэ алт биш гэдгийг наймаачнаас мэдэж, эзэнд нь буцаахыг бодсон боловч арай зориг хүрсэнгүй. Сонин жигтэй нь харин Хамар Лодон Хялар Дамбийн зурсантай эгээ адил алтан луутай зүүдээрээ хэд тааралдав. Тэгээд бэлгэ дэмбэрэл болох ч магад гэж бодоод олзолсон жаахан алтан будгаараа луу зуруулж авахыг санаархаад удсан байжээ.
Одоо ингэж сайн сайхан амьдрах болсон нь алтан луу зүүдэнд заяасны сайн биз. Хэрэв алтан лууг гэртээ тоглуулчихвал мөнхийн ерөөл тогтчих биш үү.
Хамар Лодон цулгай авдраа сахиад дэн дунтай хэд хонов. Хаашаа бодсон ч ханш нь нэг, шинэ нийгэмд муугаа тоочих нь яруу алдар аа. Ханын нүдэнд хавчуулсан цаасан боолтоо авч өвөрлөөд Хялар Дамбийг эрэн гэмшлээ тоочсонд алтан будаг чухагтаа болов уу, асвар[33] Лодонгийн хөөрхийлөлтэйгөөс болов уу? Хялар Дамбий хид хид инээж, хамар тамхинаасаа хэд татуулсан бөгөөд хаа байсан газраас хайвагнан ирж, авдрыг нь юм болгож өгчээ.

Уураг шар дэвсгэр дээр алтан луу гал бөмбөгөөр тоглож, үүл угалз дөрвөн өнцөгт нь үзэмж бүрэлдүүлээд өнгө алагласан алхан хээ хөвөө дарна. Энэ нь Хамар Лодоны санаж хүссэнээс хол давж, урьд Намжил заланд ч ийм гойд сайхан авдар харагдаагүй тул хөл нь газар хүрэхгүй хөгсөж[34], ам хамхилгүй шагшаад, хадаг самбайн дээр гүрэнд нэртэй “Ванхуа Лю” тамхи талбиж, Хялар Дамбийд талархаж бариад үдэж хүргэсэн нь гарцаагүй.

(Үргэлжилнэ)

[1] Сахил хүртэн үсээ хусуулсан эмэгтэйг хэлдэг. Чавганц гэхээр бид үсгүй, шүдгүй, эрүү өвдөг нь нийлсэн эмгэнийг дүрслэн боддог нь угтаа бол зүйд нийцэхгүй юм.
[2] Том модон бороохойг хэлдэг бололтой
[3] Цордойх, сартаганах зэргийг ингэж хэлдэг бололтой
[4] Манжийн амбан гэж бид хэрэглэдэг. Энэ өгүүллэгийн хүрээнд харахад манайхаар бол Засаг даргыг хэлээд байгаа бололтой.
[5] Би буруу уншив уу, ямар ч байсан мэдэхгүй үг байна. Бодвол лухгар баяны гэсэн утга байгаа юм болов уу.
[6] Хасаг тэрэг. Модон тэргийг хэлнэ.
[7] Оёж шидэх, засч янзлах гэсэн утгатай ажээ.

[8] Хорвоог орхижээ гэдгийг Өвөр монголд ингэж хэлдэг юм байна.
[9] Эс тооцвол гэсэн утгыг ийнхүү илэрхийлжээ.
[10] Гэдсээ тэжээж дийлэхгүй гэсэн утгатай
[11] Тулдаа л гэсэн утга агуулжээ
[12] Мөрөө бүрэх төдий хувцастай ядуу зүдүү гэсэн утгатай юм байна.
[13] 1947 он
[14] Хонины мах шүүс
[15] Дөрвөлжин ширээ
[16] Агар мод
[17] Дураар аашилж
[18] Сээхэлзэж явсан
[19] далимдуулан
[20] Ор залгасан, томилогдсон гэсэн утгатай юм байна.
[21] Ямар нэг юманд хэт дурлах, шунахыг хэлдэг ажээ.
[22] Хашир буурьтай
[23] Малаа хэлж байна. Мялзан гэж доголон гэсэн утгатай ажээ.
[24] Манайхаар бол багийн дарга бололтой
[25] Аравны дарга гэсэн утгатай
[26] Холоос гэсэн утгатай
[27] Хос гэсэн утгатай бололтой.
[28] Дуганы нуруу модыг амлуулж угсрах ажлыг хэлж байна.
[29] Төгсгөл үеэр
[30] Ханцуй хаялан дэмий сэлгүүцэхийг хэлж буй бололтой.
[31] Хорхой хөдлөхийг хэлж байна.
[32] Атга дүүрэн аваад
[33] Цайлган цагаан гэсэн утгатай ажээ.
[34] Хөөрч